Postępowanie egzekucyjne – czym jest i jak wygląda?

Postępowanie egzekucyjne – definicja i cel 

Postępowanie egzekucyjne, uregulowane w części trzeciej Kodeksu postępowania cywilnego (KPC), stanowi integralną część postępowania cywilnego w Polsce. Jego podstawowym celem jest przymusowe urzeczywistnienie (wykonanie) praw i obowiązków wynikających z orzeczeń sądowych lub innych tytułów egzekucyjnych, w sytuacji gdy strona zobowiązana (dłużnik) nie spełnia ich dobrowolnie. Jest to więc mechanizm prawny pozwalający wierzycielowi na zaspokojenie jego słusznych roszczeń przy użyciu środków przymusu państwowego, wbrew woli dłużnika. Postępowanie egzekucyjne jest zazwyczaj finalnym etapem dochodzenia roszczeń, następującym po uzyskaniu przez wierzyciela prawomocnego orzeczenia sądowego lub innego dokumentu stanowiącego tytuł egzekucyjny.

Organy egzekucyjne – kto prowadzi egzekucję? (Komornik sądowy vs Sąd vs Organ administracyjny)

W polskim systemie prawnym funkcję organów egzekucyjnych pełnią różne podmioty, w zależności od rodzaju egzekwowanego świadczenia:

• Komornik Sądowy – Jest podstawowym organem egzekucyjnym w sprawach cywilnych, zwłaszcza przy egzekucji świadczeń pieniężnych oraz wydania rzeczy ruchomych. Komornicy działają przy sądach rejonowych jako funkcjonariusze publiczni, ale prowadzą własne kancelarie.
• Sąd Rejonowy – Działa jako organ egzekucyjny w sprawach o świadczenia niepieniężne, takie jak wykonanie czynności, której dłużnik nie chce wykonać (np. złożenie oświadczenia woli, publikacja przeprosin), zaniechanie pewnych działań lub nieprzeszkadzanie czynnościom wierzyciela. Sąd sprawuje również nadzór nad egzekucją z nieruchomości prowadzoną przez komornika i wydaje kluczowe postanowienia w tym zakresie (np. o przybiciu, przysądzeniu własności).
• Organy egzekucji administracyjnej – W przypadku należności publicznoprawnych (długów podatkowych, składek ZUS), egzekucję prowadzą organy administracyjne (najczęściej naczelnik urzędu skarbowego lub dyrektor oddziału ZUS) w trybie ustawy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji.

Ważne jest rozróżnienie tych organów, gdyż podlegają one innym przepisom proceduralnym.

Podstawa wszczęcia egzekucji – tytuł wykonawczy

Warunkiem koniecznym do wszczęcia i prowadzenia postępowania egzekucyjnego jest posiadanie przez wierzyciela tzw. tytułu wykonawczego. Jest to dokument urzędowy stwierdzający istnienie i zakres obowiązku dłużnika oraz uprawnienie wierzyciela do prowadzenia egzekucji. Tytuł wykonawczy składa się z dwóch elementów:

1. Tytułu egzekucyjnego – Jest to dokument, który określa obowiązek świadczenia (np. zapłaty określonej kwoty). Najczęstsze tytuły egzekucyjne to prawomocne lub podlegające natychmiastowemu wykonaniu orzeczenia sądowe (wyroki, nakazy zapłaty), ugody zawarte przed sądem lub mediatorem, akty notarialne, w których dłużnik poddał się egzekucji (w trybie art. 777 KPC), czy niektóre decyzje administracyjne.
2. Klauzuli wykonalności – Jest to urzędowe stwierdzenie sądu (w postaci pieczęci i podpisu sędziego na tytule egzekucyjnym), że dany tytuł egzekucyjny nadaje się do wykonania w drodze egzekucji.

Dopiero tytuł egzekucyjny zaopatrzony w klauzulę wykonalności staje się tytułem wykonawczym i uprawnia do złożenia wniosku o wszczęcie egzekucji.

Jak wszcząć postępowanie egzekucyjne? (Wniosek wierzyciela)

Postępowanie egzekucyjne co do zasady wszczynane jest na wniosek wierzyciela. To wierzyciel decyduje, czy i kiedy skorzystać z przymusu państwowego w celu odzyskania należności. Aby rozpocząć egzekucję, wierzyciel musi złożyć formalny wniosek o wszczęcie egzekucji do właściwego organu egzekucyjnego (najczęściej do wybranego komornika sądowego). Wniosek powinien zawierać:

• Oznaczenie wierzyciela i dłużnika (wraz z adresami, numerami PESEL/NIP/KRS).
• Wskazanie świadczenia, które ma być spełnione (np. kwota pieniężna wraz z odsetkami).
• Dołączony oryginał tytułu wykonawczego.
• Wskazanie sposobów egzekucji, które wierzyciel proponuje (np. z wynagrodzenia za pracę, z rachunku bankowego, z ruchomości, z nieruchomości). Wierzyciel może wskazać jeden lub kilka sposobów jednocześnie.

Wierzyciel ma prawo wyboru komornika sądowego działającego na obszarze właściwości sądu apelacyjnego, w której znajduje się miejsce zamieszkania lub siedziba dłużnika (a w niektórych sprawach nawet komornika z całego kraju). Składając wniosek, wierzyciel może zostać wezwany przez komornika do wpłacenia zaliczki na pokrycie przewidywanych wydatków gotówkowych w toku egzekucji.

Główne etapy postępowania egzekucyjnego (Wszczęcie, zawiadomienie dłużnika, poszukiwanie majątku, zajęcie, sprzedaż/wykonanie, podział sumy, zakończenie/umorzenie)

Przebieg postępowania egzekucyjnego można podzielić na kilka podstawowych etapów:

1. Wszczęcie postępowania – Następuje z chwilą złożenia przez wierzyciela prawidłowego wniosku egzekucyjnego wraz z tytułem wykonawczym do właściwego organu egzekucyjnego.
2. Zawiadomienie dłużnika – Organ egzekucyjny (np. komornik) zawiadamia dłużnika o wszczęciu egzekucji, doręczając mu odpis tytułu wykonawczego i wezwanie do dobrowolnej zapłaty lub wykonania obowiązku w określonym terminie.
3. Poszukiwanie majątku dłużnika – Komornik podejmuje czynności w celu ustalenia składników majątku dłużnika, z których możliwe będzie prowadzenie egzekucji (np. wysyła zapytania do banków, ZUS, urzędów skarbowych, pracodawców, sprawdza ewidencje pojazdów, księgi wieczyste).
4. Zajęcie składników majątku – Komornik dokonuje zajęcia konkretnych praw lub rzeczy należących do dłużnika (np. wynagrodzenia, rachunku bankowego, samochodu, nieruchomości), co ogranicza możliwość dysponowania nimi przez dłużnika.
5. Spieniężenie zajętego majątku lub wykonanie świadczenia – Przy egzekucji świadczeń pieniężnych następuje sprzedaż zajętych ruchomości lub nieruchomości (najczęściej w drodze licytacji komorniczej) albo przekazanie zajętych sum (z wynagrodzenia, konta). Przy egzekucji świadczeń niepieniężnych następuje wykonanie określonej czynności (np. wydanie rzeczy).
6. Podział uzyskanej sumy – Jeśli z egzekucji uzyskano środki pieniężne, komornik sporządza plan podziału tej sumy między wierzyciela (lub wierzycieli, jeśli jest ich kilku) a na pokrycie kosztów egzekucyjnych.
7. Zakończenie lub umorzenie postępowania – Postępowanie kończy się z chwilą pełnego zaspokojenia wierzyciela i kosztów egzekucji. Może również zostać umorzone postanowieniem organu egzekucyjnego w przypadkach przewidzianych prawem (np. na wniosek wierzyciela, z powodu bezskuteczności egzekucji).

Rodzaje egzekucji świadczeń pieniężnych (Z wynagrodzenia, z rachunków, z ruchomości, z nieruchomości, z innych praw)

Egzekucja świadczeń pieniężnych może być prowadzona z różnych składników majątku dłużnika. Do najczęściej stosowanych sposobów należą:

• Egzekucja z wynagrodzenia za pracę – Komornik zawiadamia pracodawcę o zajęciu części wynagrodzenia dłużnika. Pracodawca ma obowiązek dokonywać potrąceń w granicach określonych przez Kodeks pracy (z uwzględnieniem kwoty wolnej od zajęcia) i przekazywać je komornikowi.
• Egzekucja z rachunków bankowych – Komornik dokonuje zajęcia środków pieniężnych zgromadzonych na kontach bankowych dłużnika oraz wpływających na nie w przyszłości. Bank blokuje środki do wysokości egzekwowanej należności, pozostawiając dłużnikowi do dyspozycji miesięczną kwotę wolną od zajęcia na rachunku.
• Egzekucja z ruchomości – Komornik zajmuje należące do dłużnika rzeczy ruchome (np. samochód, sprzęt RTV/AGD, meble, biżuterię) poprzez ich spisanie i opieczętowanie, a następnie sprzedaje je na licytacji publicznej.
• Egzekucja z nieruchomości – Jest to najbardziej skomplikowany sposób egzekucji. Komornik dokonuje zajęcia poprzez wpis w księdze wieczystej, następnie przeprowadza opis i oszacowanie wartości, a na koniec sprzedaje nieruchomość na licytacji publicznej pod nadzorem sądu.
• Egzekucja z innych wierzytelności – Komornik może zająć wierzytelności przysługujące dłużnikowi od osób trzecich (np. z tytułu najmu, zwrotu podatku, należności od kontrahentów).
• Egzekucja z innych praw majątkowych – Możliwe jest również zajęcie np. udziałów w spółce z o.o., akcji, praw autorskich majątkowych itp.

Wierzyciel we wniosku egzekucyjnym może wskazać preferowane sposoby egzekucji.

Egzekucja świadczeń niepieniężnych (Wydanie rzeczy, zaniechanie czynności itp.)

Postępowanie egzekucyjne nie dotyczy wyłącznie długów pieniężnych. Można za jego pomocą przymusowo realizować również inne obowiązki wynikające z orzeczeń sądowych, np.:

• Wydanie rzeczy ruchomej – Komornik odbiera dłużnikowi oznaczoną rzecz i wydaje ją wierzycielowi.
• Wydanie nieruchomości, statku lub opróżnienie lokalu (eksmisja) – Komornik usuwa dłużnika (i ewentualnie inne osoby oraz rzeczy) z nieruchomości lub lokalu i wprowadza w posiadanie wierzyciela.
• Wykonanie czynności, którą dłużnik może wykonać za dłużnika (czynność zastępowalna) – Sąd może upoważnić wierzyciela do wykonania tej czynności (np. rozebrania budowli) na koszt dłużnika.
• Zaniechanie przez dłużnika pewnej czynności lub nieprzeszkadzanie czynnościom wierzyciela – Sąd (lub komornik) nakłada na dłużnika grzywnę za każde naruszenie obowiązku, a w skrajnych przypadkach może zarządzić areszt.
• Złożenie oznaczonego oświadczenia woli – Prawomocne orzeczenie sądu zobowiązujące do złożenia oświadczenia woli zastępuje to oświadczenie – egzekucja nie jest tu potrzebna.

Prawa i obowiązki wierzyciela w postępowaniu egzekucyjnym

Wierzyciel, jako strona inicjująca postępowanie, ma w nim określone prawa i obowiązki:

• Prawa – Prawo do złożenia wniosku o wszczęcie egzekucji, prawo wyboru komornika (w granicach prawa), prawo wskazania sposobów egzekucji, prawo do uzyskiwania od komornika informacji o stanie sprawy i podejmowanych czynnościach, prawo do uczestniczenia w niektórych czynnościach egzekucyjnych (np. licytacji), prawo do otrzymania wyegzekwowanych od dłużnika środków (po potrąceniu kosztów), prawo do zaskarżania czynności komornika (skarga).
• Obowiązki – Obowiązek dostarczenia komornikowi oryginału tytułu wykonawczego, obowiązek wskazania świadczenia i (w miarę możliwości) majątku dłużnika, obowiązek uiszczenia zaliczki na wydatki egzekucyjne na wezwanie komornika, obowiązek udzielania komornikowi informacji potrzebnych do prowadzenia egzekucji, obowiązek poniesienia kosztów egzekucji w przypadku jej bezskuteczności lub niecelowego wszczęcia.

Prawa i obowiązki dłużnika w postępowaniu egzekucyjnym (W tym środki zaskarżenia)

Dłużnik, mimo że jest stroną, wobec której stosowany jest przymus, również posiada określone prawa i obowiązki:

• Obowiązki – Obowiązek poddania się egzekucji, obowiązek udzielenia komornikowi informacji o stanie majątkowym (pod rygorem odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych zeznań), obowiązek znoszenia czynności egzekucyjnych prowadzonych zgodnie z prawem, obowiązek zapłaty kosztów egzekucji.
• Prawa – Prawo do informacji o wszczęciu egzekucji i jej podstawie (otrzymanie odpisu tytułu wykonawczego), prawo do ochrony minimum egzystencji (kwoty wolne od zajęcia, przedmioty niepodlegające egzekucji), prawo do poszanowania godności osobistej, prawo do obecności przy niektórych czynnościach komornika, prawo do składania wniosków (np. o ograniczenie egzekucji), prawo do ochrony prawnej poprzez środki zaskarżenia.

Do najważniejszych środków zaskarżenia przysługujących dłużnikowi należą:

• Skarga na czynności komornika: Na czynności (lub zaniechania) komornika naruszające prawo lub prawa dłużnika.
• Powództwa przeciwegzekucyjne – Mają na celu pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności w całości lub części (tzw. powództwo opozycyjne, np. gdy dług został spłacony po powstaniu tytułu) lub zwolnienie zajętego przedmiotu spod egzekucji (tzw. powództwo interwencyjne, wytaczane przez osobę trzecią, której prawo zostało naruszone).

Koszty postępowania egzekucyjnego

Zasadą jest, że celowe koszty postępowania egzekucyjnego ponosi dłużnik. Są one ściągane przez komornika w pierwszej kolejności, wraz z egzekwowanym roszczeniem głównym i odsetkami. Do kosztów tych zalicza się:

• Opłaty egzekucyjne (komornicze) – Określone w Ustawie o kosztach komorniczych. Mogą być stałe (za konkretne czynności) lub stosunkowe (procent od wartości wyegzekwowanego świadczenia, np. 10% przy egzekucji świadczeń pieniężnych). Istnieją również opłaty minimalne.
• Wydatki gotówkowe – Rzeczywiste koszty poniesione przez komornika w toku postępowania, np. koszty korespondencji, przejazdów w terenie, powołania biegłych, ogłoszeń, asysty Policji, uzyskania informacji z rejestrów itp.

Wierzyciel zazwyczaj musi uiścić zaliczkę na pokrycie przewidywanych wydatków. Jeśli egzekucja okaże się bezskuteczna (nie uda się odzyskać długu ani kosztów od dłużnika) lub jeśli wierzyciel wszczął egzekucję niecelowo, ostatecznie to wierzyciel zostanie obciążony kosztami postępowania. Szczególne zasady dotyczą kosztów egzekucji długów alimentacyjnych, gdzie wierzyciel jest często zwolniony z opłat.

Umorzenie i zawieszenie postępowania egzekucyjnego – przyczyny

Postępowanie egzekucyjne nie zawsze kończy się pełnym zaspokojeniem wierzyciela. Może zostać wcześniej zakończone poprzez umorzenie lub czasowo wstrzymane poprzez zawieszenie.

• Umorzenie postępowania (zakończenie) – Może nastąpić:
  • z mocy prawa (np. w razie śmierci strony, jeśli roszczenie jest ściśle osobiste),
  • na wniosek wierzyciela (może on w każdej chwili zrezygnować z egzekucji),
  • z urzędu (przez komornika lub sąd) w przypadkach określonych w art. 824 KPC, m.in. jeśli egzekucja jest niedopuszczalna ze względu na przedmiot lub osobę dłużnika, jeśli wierzyciel nie uiścił zaliczki na wydatki, jeśli jest oczywiste, że z egzekucji nie uzyska się sumy wyższej od kosztów egzekucyjnych (tzw. bezskuteczność egzekucji).
• Zawieszenie postępowania (wstrzymanie) – Może nastąpić:
  • na wniosek wierzyciela,
  • na wniosek dłużnika (rzadziej, np. gdy sąd udzielił zabezpieczenia w sprawie o pozbawienie tytułu wykonalności),
  • z urzędu (np. w razie śmierci strony lub utraty przez nią zdolności procesowej do czasu ustanowienia przedstawiciela, w razie konieczności wyznaczenia kuratora dla dłużnika nieznanego z miejsca pobytu).

Po ustaniu przyczyny zawieszenia, postępowanie jest podejmowane na nowo.