Czy żona odpowiada za długi męża zaciągnięte bez jej zgody?

Majątek wspólny a majątki osobiste małżonków – podstawy

Z chwilą zawarcia małżeństwa w Polsce, o ile małżonkowie nie postanowią inaczej w umowie (intercyzie), powstaje między nimi z mocy prawa ustrój ustawowej wspólności majątkowej. Oznacza to, że obok majątków osobistych każdego z małżonków, istnieje również majątek wspólny. Do majątku osobistego każdego z małżonków należą głównie przedmioty nabyte przed ślubem, przedmioty nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę (chyba że darczyńca/spadkodawca postanowił inaczej), prawa niezbywalne (np. niektóre prawa autorskie), przedmioty służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb (np. ubrania) oraz nagrody za osobiste osiągnięcia (zgodnie z art. 33 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego - KRiO). Natomiast majątek wspólny obejmuje przede wszystkim przedmioty majątkowe nabyte w czasie trwania wspólności przez oboje małżonków lub przez jednego z nich. Do majątku wspólnego wchodzą w szczególności pobrane wynagrodzenia za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków oraz dochody z majątku wspólnego i osobistego każdego z nich (art. 31 KRiO). Rozróżnienie to jest kluczowe dla ustalenia zasad odpowiedzialności za długi.

Odpowiedzialność za długi zaciągnięte za zgodą małżonka (majątek wspólny)

Zasadą wynikającą z art. 41 § 1 KRiO jest, że jeżeli zobowiązanie (dług) zostało zaciągnięte przez jednego małżonka za zgodą drugiego małżonka, wierzyciel może żądać zaspokojenia nie tylko z majątku osobistego małżonka-dłużnika, ale również z całego majątku wspólnego małżonków. Zgoda ta musi dotyczyć samej czynności prawnej prowadzącej do powstania długu (np. zawarcia umowy kredytowej). Jest ona wymagana przez prawo przy niektórych czynnościach przekraczających zwykły zarząd majątkiem wspólnym, a często jest też wymagana przez samą instytucję udzielającą finansowania (np. bank przy kredycie hipotecznym). Forma zgody może być różna, jednak dla celów dowodowych najbezpieczniejsza jest forma pisemna. Istnienie zgody znacząco rozszerza zakres odpowiedzialności majątkowej małżonków wobec wierzyciela.

Odpowiedzialność za długi zaciągnięte bez zgody małżonka (ograniczenia)

W sytuacji, gdy jeden z małżonków zaciągnął zobowiązanie bez wymaganej zgody drugiego małżonka, lub gdy zgoda ta w ogóle nie była potrzebna (np. przy czynnościach zwykłego zarządu lub dotyczących majątku osobistego), zasady odpowiedzialności są inne. Zgodnie z art. 41 § 2 i 3 KRiO, wierzyciel może żądać zaspokojenia tylko z majątku osobistego dłużnika oraz z określonych składników majątku wspólnego: wynagrodzenia za pracę dłużnika, dochodów uzyskanych przez dłużnika z innej działalności zarobkowej, korzyści uzyskanych z jego praw autorskich i pokrewnych, praw własności przemysłowej oraz innych praw twórcy. Oznacza to, że pozostałe składniki majątku wspólnego (np. wynagrodzenie drugiego małżonka, środki zgromadzone na wspólnym koncie pochodzące z innych źródeł, nieruchomość nabyta ze środków wspólnych, jeśli zgody na dług nie było) są co do zasady chronione przed egzekucją takiego długu.

Długi zaspokajające zwykłe potrzeby rodziny – odpowiedzialność solidarna

Istnieje ważny wyjątek od zasad odpowiedzialności opisanych powyżej. Dotyczy on zobowiązań zaciągniętych przez jednego z małżonków w sprawach wynikających z zaspokajania zwykłych potrzeb rodziny. Zgodnie z art. 30 § 1 KRiO, oboje małżonkowie są odpowiedzialni solidarnie za takie zobowiązania. Pojęcie "zwykłe potrzeby rodziny" obejmuje typowe wydatki związane z codziennym funkcjonowaniem gospodarstwa domowego, takie jak zakup żywności, odzieży, środków czystości, opłaty za mieszkanie i media, drobne wydatki na leczenie czy edukację dzieci, w zakresie odpowiadającym stopie życiowej rodziny. W przypadku takich długów wierzyciel może dochodzić zapłaty od obojga małżonków łącznie lub od każdego z osobna, z ich majątków osobistych oraz z majątku wspólnego, nawet jeśli drugi małżonek nie wiedział o zaciągnięciu konkretnego zobowiązania i nawet jeśli między małżonkami obowiązuje rozdzielność majątkowa (intercyza).

Odpowiedzialność za długi związane z działalnością gospodarczą jednego z małżonków

Gdy jeden z małżonków prowadzi działalność gospodarczą jako osoba fizyczna (jednoosobowa działalność gospodarcza - JDG), długi z nią związane są co do zasady jego długami osobistymi. Jednak odpowiedzialność majątkiem wspólnym za te długi podlega ogólnym zasadom art. 41 KRiO. Oznacza to, że jeśli drugi małżonek wyraził zgodę na zaciągnięcie zobowiązania związanego z działalnością (np. pożyczkę dla firm czy kredyt na jdg), wierzyciel może sięgnąć do majątku wspólnego. Jeśli zgody nie było, odpowiedzialność ogranicza się do majątku osobistego małżonka-przedsiębiorcy oraz do jego dochodów wchodzących w skład majątku wspólnego. Wierzyciel może również sięgnąć do przedsiębiorstwa prowadzonego przez małżonka, jeśli wchodzi ono w skład majątku wspólnego. Sytuacja jest inna, gdy działalność prowadzona jest w formie spółki kapitałowej (np. z o.o.) – wtedy co do zasady za długi spółki odpowiada sama spółka swoim majątkiem.

Długi publicznoprawne (ZUS, US) a odpowiedzialność małżonka

Szczególne zasady dotyczą odpowiedzialności za zaległości podatkowe (np. wobec Urzędu Skarbowego) i składkowe (wobec ZUS). Reguluje je przede wszystkim Ordynacja podatkowa. Zgodnie z art. 116 tej ustawy, małżonek podatnika odpowiada całym swoim majątkiem solidarnie z podatnikiem prowadzącym działalność gospodarczą za zaległości podatkowe wynikające z tej działalności i powstałe w czasie trwania wspólności majątkowej. Odpowiedzialność ta jest jednak ograniczona do wysokości wartości udziału małżonka w majątku wspólnym. Małżonek może uwolnić się od tej odpowiedzialności, jeśli wykaże, że nie uzyskiwał korzyści z działalności gospodarczej partnera lub jeśli istniała między nimi rozdzielność majątkowa. Podobne zasady solidarnej odpowiedzialności mogą dotyczyć zaległości w składkach ZUS. W przypadku tych długów zgoda małżonka na ich powstanie nie ma znaczenia.

Wpływ intercyzy (rozdzielności majątkowej) na odpowiedzialność za długi

Małżonkowie mogą umownie zmienić ustawowy ustrój wspólności majątkowej, zawierając u notariusza umowę majątkową małżeńską, najczęściej ustanawiającą rozdzielność majątkową (tzw. intercyza). Przy rozdzielności majątkowej nie powstaje majątek wspólny (lub istniejący zostaje podzielony), a każdy z małżonków zarządza samodzielnie swoim majątkiem osobistym i odpowiada za własne zobowiązania. Zasadniczo, wierzyciel jednego małżonka nie może wówczas prowadzić egzekucji z majątku drugiego małżonka. Jednak, aby intercyza była skuteczna wobec wierzycieli, muszą oni o niej wiedzieć. Zgodnie z art. 47¹ KRiO, małżonek może powoływać się względem innych osób na umowę majątkową małżeńską, gdy jej zawarcie oraz rodzaj były tym osobom wiadome. W stosunku do wierzycieli, których wierzytelność powstała przed zawarciem intercyzy, jest ona bezskuteczna. Intercyza zazwyczaj nie chroni też przed solidarną odpowiedzialnością za długi zaciągnięte na zaspokojenie zwykłych potrzeb rodziny.

Długi powstałe przed zawarciem małżeństwa

Zasada w tym zakresie jest prosta: każdy odpowiada za swoje długi powstałe przed ślubem. Zobowiązania zaciągnięte przez jedną osobę zanim wstąpiła ona w związek małżeński pozostają jej zobowiązaniami osobistymi. Wierzyciel może dochodzić ich spłaty wyłącznie z majątku osobistego tego małżonka oraz, w ograniczonym zakresie, z jego udziału w majątku wspólnym (np. z jego wynagrodzenia za pracę). Majątek osobisty drugiego małżonka jest w pełni chroniony przed egzekucją takich "przedślubnych" długów.

Odpowiedzialność za długi po rozwodzie

Rozwód powoduje ustanie małżeństwa oraz ustanie z mocy prawa ustawowej wspólności majątkowej (jeśli istniała). Dochodzi wówczas do podziału majątku wspólnego. Ważne jest jednak, że rozwód oraz podział majątku wspólnego co do zasady nie wpływają na odpowiedzialność byłych małżonków wobec wierzycieli za długi zaciągnięte wspólnie lub przez jednego z małżonków za zgodą drugiego w czasie trwania małżeństwa. Oboje byli małżonkowie pozostają dłużnikami solidarnymi wobec wierzyciela aż do całkowitej spłaty takiego zobowiązania (chyba że wierzyciel zgodzi się na zwolnienie jednego z nich z długu). Podział odpowiedzialności za długi ustalony między byłymi małżonkami (np. w ugodzie rozwodowej) ma skutek tylko między nimi, a nie wobec wierzyciela. Dopiero długi zaciągnięte przez każdego z byłych małżonków już po rozwodzie (lub po ustaniu wspólności majątkowej) są ich zobowiązaniami osobistymi. Należy pamiętać o biegu przedawnienia długów.

Dziedziczenie długów po śmierci małżonka

Śmierć jednego z małżonków również nie powoduje automatycznego "zniknięcia" jego długów. Zobowiązania zmarłego (zarówno te z jego majątku osobistego, jak i jego udział w długach wspólnych) wchodzą w skład spadku po nim. Spadek dziedziczą spadkobiercy ustawowi (w pierwszej kolejności zazwyczaj żyjący małżonek i dzieci zmarłego) lub testamentowi. Przyjmując spadek, spadkobiercy dziedziczą nie tylko aktywa, ale również długi spadkowe. Odpowiedzialność za te długi zależy od sposobu przyjęcia spadku. Domyślnie spadek przyjmuje się z dobrodziejstwem inwentarza, co oznacza, że odpowiedzialność spadkobiercy za długi spadkowe jest ograniczona do wartości odziedziczonych aktywów. Spadkobierca może również przyjąć spadek wprost (wtedy odpowiada za długi bez ograniczeń) lub spadek odrzucić (wtedy nie dziedziczy ani aktywów, ani długów). Na złożenie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku jest 6 miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swojego powołania do spadku.