Przewalutowanie kredytu walutowego – Kompleksowy poradnik 2025

Co to jest przewalutowanie kredytu i dlaczego warto się tym zainteresować?

Przewalutowanie kredytu to nic innego jak zmiana waluty, w której Twój kredyt jest denominowany (wyrażony) i w której go spłacasz, na inną walutę w trakcie trwania umowy kredytowej. Najczęściej w polskich warunkach oznacza to zmianę kredytu z waluty obcej (np. franka szwajcarskiego - CHF, euro - EUR) na złoty polski (PLN).

Proces ten polega na przeliczeniu pozostałego do spłaty kapitału kredytu według aktualnego kursu walutowego stosowanego przez bank (zazwyczaj jest to kurs sprzedaży danej waluty przez bank, zawierający jego marżę, czyli tzw. spread walutowy) i ustaleniu nowych warunków spłaty już w złotówkach.

Głównym powodem, dla którego kredytobiorcy rozważają przewalutowanie, jest chęć wyeliminowania ryzyka kursowego. Jeśli zarabiasz w złotówkach, a Twój kredyt jest w walucie obcej, każda zmiana kursu tej waluty bezpośrednio wpływa na wysokość Twojej miesięcznej raty oraz na całkowitą kwotę zadłużenia wyrażoną w PLN. Gwałtowny wzrost kursu waluty obcej może prowadzić do znaczącego wzrostu obciążenia finansowego, co dotkliwie odczuli posiadacze kredytów we frankach szwajcarskich. Przewalutowanie "zamraża" zadłużenie w złotówkach, uniezależniając je od przyszłych wahań na rynku walutowym i dając większą przewidywalność domowemu budżetowi.

Jakie kredyty podlegają przewalutowaniu? Waluty obce a Rekomendacja S

Teoretycznie przewalutowaniu może podlegać każdy rodzaj kredytu zaciągniętego w walucie obcej – najczęściej spotykamy się z tym w przypadku kredytów hipotecznych, ale dotyczyć to może również kredytów gotówkowych czy samochodowych, jeśli były denominowane np. w euro czy frankach.

Kluczowym ograniczeniem, o którym należy pamiętać, jest jednak tzw. Rekomendacja S wydana przez Komisję Nadzoru Finansowego (KNF). Zgodnie z jej założeniami, banki powinny udzielać kredytów (szczególnie hipotecznych) oraz potencjalnie zgadzać się na zmianę waluty kredytu na taką, w której kredytobiorca uzyskuje przeważającą część swoich dochodów.

W praktyce oznacza to, że jeśli zarabiasz głównie w złotówkach, możesz bez większych problemów wnioskować o przewalutowanie kredytu z waluty obcej (CHF, EUR, USD itp.) na polskie złote (PLN). Natomiast przewalutowanie kredytu w drugą stronę – z PLN na walutę obcą – lub pomiędzy dwoma różnymi walutami obcymi jest bardzo utrudnione lub niemożliwe, chyba że możesz udokumentować stałe i stabilne dochody w walucie docelowej.

Przewalutowanie kredytu hipotecznego – analiza korzyści i sytuacji

Przewalutowanie najczęściej dotyczy długoterminowych kredytów hipotecznych, gdzie ekspozycja na ryzyko kursowe jest największa ze względu na wieloletni okres spłaty. Podstawową korzyścią z przewalutowania takiego kredytu jest wspomniana już eliminacja ryzyka kursowego i zyskanie spokoju ducha dzięki stabilnym ratom w złotówkach.

Decyzja o przewalutowaniu kredytu hipotecznego powinna być jednak poprzedzona analizą indywidualnej sytuacji. Warto rozważyć ten krok, gdy:

• Kurs waluty Twojego kredytu jest wysoki lub niestabilny, a prognozy rynkowe nie napawają optymizmem.
• Cenisz sobie przewidywalność i chcesz łatwiej planować domowy budżet bez obaw o skoki raty.
• Do końca spłaty pozostało jeszcze wiele lat, co oznacza długotrwałe narażenie na wahania kursowe.
• Twoja obecna sytuacja finansowa jest stabilna (bank może ponownie oceniać Twoją zdolność kredytową – więcej o tym w dalszej części).
• Jesteś gotów zaakceptować potencjalnie wyższe oprocentowanie kredytu w PLN (oparte o wskaźniki WIBOR lub WIRON) w zamian za stabilność.

Zrozumienie mechanizmów długoterminowych zobowiązań, jakimi są kredyty hipoteczne, jest kluczowe przy podejmowaniu decyzji o tak istotnej zmianie jak przewalutowanie. Pamiętaj, że jest to złożony proces, a jego opłacalność zależy od konkretnych warunków oferowanych przez bank, poniesionych kosztów (o których piszemy dalej) oraz Twojej indywidualnej tolerancji na ryzyko.

Koszty przewalutowania bez tajemnic – Spread, prowizje, opłaty bankowe

Decyzja o przewalutowaniu kredytu to nie tylko analiza przyszłych korzyści, ale również świadomość kosztów, które trzeba będzie ponieść "tu i teraz". Banki nie przeprowadzają tej operacji za darmo, a kluczowe jest zrozumienie wszystkich potencjalnych opłat, aby realnie ocenić opłacalność zmiany. Oto główne składniki kosztów przewalutowania:

• Spread walutowy – To często największy, a jednocześnie najmniej widoczny na pierwszy rzut oka koszt. Wynika on z różnicy między kursem sprzedaży waluty obcej stosowanym przez bank w dniu przewalutowania, a jej kursem kupna lub kursem średnim (np. NBP). Bank przeliczy Twoje zadłużenie na złote, stosując swój, mniej korzystny dla Ciebie, kurs sprzedaży. Różnica między tym kursem a kursem rynkowym (spread) to realny koszt, który ponosisz i jednocześnie zarobek banku na tej transakcji. Koniecznie zapytaj w banku, po jakim dokładnie kursie zostanie dokonane przeliczenie.
• Prowizja za przewalutowanie – Jest to jednorazowa opłata naliczana przez bank za samą czynność zmiany waluty kredytu. Zwykle jest wyrażona jako procent od kwoty kapitału pozostającego do spłaty. Jej wysokość może się wahać w zależności od banku, często mieści się w przedziale od 0,5% do nawet 2% pozostałego zadłużenia.
• Opłata za sporządzenie aneksu do umowy – Bank pobiera również opłatę administracyjną za przygotowanie dokumentu zmieniającego warunki Twojej umowy kredytowej. Jest to zazwyczaj stała kwota, rzędu od 100 zł do 500 zł, zależna od taryfy opłat i prowizji danego banku.
• Inne potencjalne koszty – Chociaż rzadziej, w niektórych sytuacjach mogą pojawić się dodatkowe opłaty, np. związane z koniecznością ponownej wyceny nieruchomości (częściej przy refinansowaniu).

Kluczowa rada – zanim podejmiesz ostateczną decyzję, poproś swój bank o przygotowanie pełnej, pisemnej symulacji kosztów przewalutowania oraz nowego harmonogramu spłat w PLN. Tylko wtedy będziesz mógł dokładnie porównać wszystkie liczby i ocenić, czy operacja jest dla Ciebie opłacalna.

Jak przewalutować kredyt krok po kroku? Proces w banku

Procedura przewalutowania kredytu nie jest skomplikowana, ale wymaga dopełnienia kilku formalności i cierpliwości, gdyż bank musi przeanalizować Twoją sytuację. Oto typowe kroki:

1. Złożenie wniosku – Pierwszym krokiem jest złożenie formalnego wniosku o przewalutowanie kredytu w banku, w którym obecnie masz zobowiązanie. Wniosek zazwyczaj można złożyć w oddziale, a niektóre banki mogą oferować możliwość rozpoczęcia procesu online lub telefonicznie. Do wniosku prawdopodobnie będziesz musiał dołączyć dokument tożsamości, a bank może również poprosić o aktualne dokumenty dochodowe.
2. Analiza wniosku przez bank – Po otrzymaniu wniosku bank przystępuje do jego analizy. Sprawdza Twoją historię kredytową, może dokonać ponownej oceny zdolności kredytowej (o czym więcej w następnej sekcji) i kalkuluje warunki ewentualnego przewalutowania. Ten etap może potrwać od kilku dni do kilku tygodni.
3. Decyzja i propozycja warunków – Bank informuje Cię o swojej decyzji. Jeśli jest pozytywna, przedstawia szczegółową propozycję nowych warunków kredytu w PLN: nową stawkę oprocentowania (opartą o WIBOR lub WIRON plus marżę banku), całkowite koszty operacji, wysokość nowej raty i projekt aneksu do umowy.
4. Twoja analiza i decyzja – To kluczowy moment dla Ciebie. Dokładnie przeanalizuj przedstawioną przez bank ofertę. Porównaj nową ratę i całkowity koszt kredytu po przewalutowaniu z obecną sytuacją. Masz prawo zadawać pytania i negocjować niektóre warunki (choć pole manewru może być ograniczone).
5. Podpisanie aneksu do umowy – Jeśli akceptujesz warunki zaproponowane przez bank, ostatnim krokiem jest podpisanie aneksu do umowy kredytowej. Jest to dokument prawnie zmieniający walutę kredytu i inne powiązane warunki. Od momentu wejścia aneksu w życie, spłacasz kredyt już w złotówkach według nowego harmonogramu.

Pamiętaj, że przewalutowania dokonujesz w swoim obecnym banku. Jeśli chciałbyś przenieść kredyt do innego banku i od razu zmienić jego walutę, mówilibyśmy o procesie refinansowania połączonego potencjalnie z przewalutowaniem.

Zdolność kredytowa a przewalutowanie – co bank weźmie pod lupę?

Ważnym elementem procesu przewalutowania, o którym nie można zapominać, jest potencjalna ponowna ocena Twojej zdolności kredytowej przez bank. Dlaczego bank to robi? Ponieważ zmiana waluty kredytu na PLN oznacza dla banku inne ryzyko – związane ze stopami procentowymi w Polsce (WIBOR/WIRON) oraz oceniane w kontekście aktualnych regulacji (np. buforów ostrożnościowych stosowanych przy liczeniu zdolności). Bank musi mieć pewność, że będziesz w stanie terminowo spłacać raty w nowych warunkach.

Podczas oceny zdolności kredytowej bank analizuje przede wszystkim:

• Twoje aktualne dochody – Ich wysokość, źródło (umowa o pracę, działalność gospodarcza itp.) oraz stabilność. Zgodnie z Rekomendacją S, dla kredytu w PLN kluczowe jest posiadanie dochodów właśnie w tej walucie.
• Miesięczne koszty utrzymania i inne zobowiązania – Bank uwzględnia Twoje stałe wydatki, raty innych kredytów, limity na kartach kredytowych.
• Historię kredytową – Sprawdzana jest Twoja dotychczasowa rzetelność w spłacaniu zobowiązań, głównie na podstawie danych z Biura Informacji Kredytowej (BIK) oraz innych baz jak BIG InfoMonitor. Terminowe spłacanie obecnego kredytu to podstawa, ale liczy się cała historia.
• Kwotę kredytu po przewalutowaniu – Bank ocenia, jak nowa kwota zadłużenia w PLN ma się do wartości zabezpieczenia (nieruchomości) – jest to tzw. wskaźnik LTV (Loan to Value).

Może się zdarzyć, że pomimo terminowej spłaty obecnego kredytu walutowego, Twoja zdolność kredytowa według aktualnych kryteriów dla kredytów złotowych okaże się niewystarczająca (np. z powodu wzrostu stóp procentowych w Polsce lub bardziej restrykcyjnych metod liczenia zdolności przez banki). W takiej sytuacji bank może odrzucić wniosek o przewalutowanie. Dokładne zrozumienie, jak banki oceniają zdolność kredytową, pomoże Ci przygotować się do tego etapu i ocenić swoje szanse. Możesz także samodzielnie obliczyć swoją szacunkową zdolność kredytową, korzystając z kalkulatora zdolności kredytowej.

Główne zalety przewalutowania – Mniejsze ryzyko i stabilne raty

Decyzja o przewalutowaniu kredytu, mimo potencjalnych kosztów i wad, niesie ze sobą kilka istotnych korzyści, które dla wielu kredytobiorców są kluczowe. Najważniejsze z nich to:

• Eliminacja ryzyka kursowego – To fundamentalna zaleta. Po przewalutowaniu wysokość Twojej raty oraz całkowitego pozostałego zadłużenia przestaje być zależna od nieprzewidywalnych wahań kursów walut obcych. Koniec z nerwowym sprawdzaniem notowań franka czy euro – Twoje zobowiązanie jest już "zamrożone" w złotówkach.
• Przewidywalność budżetu domowego – Stabilna rata kredytu w PLN ułatwia planowanie miesięcznych wydatków i zarządzanie finansami osobistymi. Zyskujesz pewność co do wysokości jednego z największych stałych obciążeń, co jest szczególnie ważne przy długoterminowych zobowiązaniach jak kredyt hipoteczny.
• Spokój psychiczny – Brak ekspozycji na ryzyko kursowe to dla wielu kredytobiorców ogromna ulga i mniejszy stres związany z kredytem. Nie musisz martwić się potencjalnym gwałtownym wzrostem raty spowodowanym czynnikami, na które nie masz wpływu.
• Uproszczenie finansów – Jeśli zarabiasz w złotówkach, posiadanie kredytu również w tej walucie jest po prostu wygodniejsze i bardziej naturalne. Unikasz konieczności ewentualnego kupowania waluty obcej do spłaty raty (choć banki często oferowały automatyczne mechanizmy, ryzyko kursowe pozostawało).

Dla osób ceniących stabilność i chcących uniknąć niepewności związanej z rynkiem walutowym, te zalety mogą przeważyć nad potencjalnymi wadami operacji.

Wady i ryzyka przewalutowania – Na co uważać przed decyzją?

Przewalutowanie kredytu to nie tylko korzyści. Zanim podejmiesz decyzję, musisz być świadomy potencjalnych wad i ryzyk związanych z tą operacją. Oto najważniejsze z nich:

• Potencjalnie wyższe oprocentowanie – Kredyty w złotówkach są zazwyczaj oparte o wyższe stopy procentowe (WIBOR lub WIRON) niż kredyty w CHF (SARON) czy EUR (EURIBOR). Oznacza to, że po przewalutowaniu oprocentowanie Twojego kredytu w PLN może być wyższe niż dotychczasowe oprocentowanie kredytu walutowego. W efekcie, Twoja nowa rata w PLN może być, przynajmniej początkowo, wyższa niż obecna rata przeliczona na złote. Jest to cena za eliminację ryzyka kursowego.
• Jednorazowe koszty operacji – Jak omówiono wcześniej, przewalutowanie wiąże się z koniecznością poniesienia kosztów takich jak spread walutowy, prowizja bankowa czy opłata za aneks. Są to środki, które musisz wyłożyć "z góry".
• Ryzyko przewalutowania przy niekorzystnym kursie – Jeśli zdecydujesz się na przewalutowanie w momencie, gdy kurs waluty obcej jest historycznie wysoki, "zamrozisz" swoje zadłużenie na potencjalnie bardzo wysokim poziomie w PLN. Nie masz gwarancji, że kurs tej waluty w przyszłości nie spadnie (choć eliminujesz ryzyko, że wzrośnie jeszcze bardziej).
• Utrata potencjalnych korzyści z przyszłego spadku kursu – Odwrotna strona medalu – jeśli w przyszłości kurs waluty Twojego kredytu znacząco by osłabł względem złotego, Ty, po przewalutowaniu, nie skorzystałbyś już z tego spadku (Twoje zadłużenie i raty pozostałyby na stałym poziomie w PLN).
• Brak gwarancji zgody banku – Bank może odrzucić Twój wniosek o przewalutowanie, jeśli uzna, że Twoja aktualna zdolność kredytowa jest niewystarczająca do obsługi zadłużenia w złotówkach przy obecnych stopach procentowych i regulacjach.

Analiza tych wad i ryzyk w kontekście Twojej indywidualnej sytuacji finansowej i tolerancji na ryzyko jest równie ważna, co rozważenie potencjalnych korzyści.

Kredyty we frankach (CHF) – Specyfika przewalutowania, ugody i drogi sądowe

Sytuacja posiadaczy kredytów hipotecznych powiązanych z frankiem szwajcarskim (CHF), tzw. frankowiczów, jest w Polsce wyjątkowo specyficzna i złożona. Wynika to z historycznych praktyk bankowych oraz licznych orzeczeń sądowych (w tym Trybunału Sprawiedliwości UE - TSUE) dotyczących tzw. klauzul abuzywnych (niedozwolonych postanowień umownych) w tych umowach.

Dla frankowiczów dostępne są zazwyczaj trzy główne ścieżki postępowania w odniesieniu do waluty kredytu:

1. Standardowe przewalutowanie w banku – Jest technicznie możliwe na zasadach opisanych w tym artykule. Jednak ze względu na zazwyczaj wysoki obecny kurs CHF/PLN, przeliczenie całego pozostałego zadłużenia po tym kursie jest dla większości kredytobiorców skrajnie niekorzystne i prowadzi do powstania ogromnego kapitału w PLN. Dlatego rzadko jest to wybierana opcja.
2. Zawarcie ugody z bankiem – Banki od pewnego czasu proponują ugody, które zazwyczaj polegają na przeliczeniu kredytu na PLN tak, jakby od początku był kredytem złotowym, ale często z zachowaniem wyższej marży lub na innych warunkach mniej korzystnych niż te, które można potencjalnie uzyskać w sądzie.
   • Zalety ugody: Szybkość rozwiązania sprawy, uniknięcie kosztów i stresu związanego z procesem sądowym, pewność co do wyniku.
   • Wady ugody: Zazwyczaj mniej korzystna finansowo niż wygrana w sądzie, podpisanie ugody zamyka drogę do dochodzenia dalszych roszczeń przed sądem. Wielu ekspertów prawnych zaleca ostrożność przy ocenie propozycji ugodowych.
3. Droga sądowa (pozew przeciwko bankowi) – Polega na zakwestionowaniu umowy kredytowej w sądzie ze względu na zawarte w niej klauzule abuzywne dotyczące mechanizmów indeksacji lub denominacji. Główne możliwe rozstrzygnięcia sądowe korzystne dla kredytobiorców to:
   • "Odfrankowienie" kredytu – Sąd usuwa z umowy niedozwolone postanowienia dotyczące powiązania z CHF, pozostawiając kredyt jako złotowy, ale z zachowaniem korzystnego oprocentowania opartego o wskaźnik LIBOR/SARON (znacznie niższy niż WIBOR/WIRON).
   • Unieważnienie umowy kredytowej – Sąd uznaje całą umowę za nieważną od samego początku. Prowadzi to do konieczności wzajemnego zwrotu świadczeń – kredytobiorca zwraca bankowi otrzymany kapitał w PLN, a bank zwraca kredytobiorcy wszystkie zapłacone raty, opłaty i prowizje. Dla wielu kredytobiorców jest to najkorzystniejsze finansowo rozwiązanie.
   Orzecznictwo TSUE i sądów polskich jest w ostatnich latach w przeważającej mierze korzystne dla frankowiczów, jednak proces sądowy jest długotrwały (trwa zwykle kilka lat), kosztowny (opłaty sądowe, koszty zastępstwa procesowego) i stresujący, a jego wynik nigdy nie jest w 100% gwarantowany.

Decyzja o wyborze ścieżki (ugoda vs sąd) jest bardzo indywidualna i powinna być podjęta po dokładnej analizie własnej umowy, sytuacji finansowej oraz konsultacji z doświadczoną kancelarią prawną specjalizującą się w sprawach frankowych.

Uwaga: Powyższe informacje mają charakter wyłącznie informacyjny i nie stanowią porady prawnej.

Alternatywy dla przewalutowania – Nadpłata, refinansowanie, konsolidacja

Przewalutowanie kredytu to jedna z opcji radzenia sobie z zobowiązaniem w walucie obcej, ale nie jedyna. Zanim podejmiesz ostateczną decyzję, warto rozważyć również inne dostępne strategie, które mogą lepiej pasować do Twojej sytuacji:

• Nadpłata kredytu – Jeśli dysponujesz dodatkowymi środkami, możesz dokonać nadpłaty kapitału kredytu. Zmniejsza to kwotę zadłużenia, od której naliczane są odsetki, i tym samym redukuje całkowity koszt kredytu oraz Twoją ekspozycję na ryzyko kursowe. Nadpłata może prowadzić do skrócenia okresu kredytowania lub obniżenia przyszłych rat (zależnie od zapisów umowy i Twojej decyzji). Warto rozważyć nadpłatę szczególnie wtedy, gdy kurs waluty obcej jest relatywnie niski, co pozwala "tanio" zmniejszyć zadłużenie.
• Refinansowanie kredytu – Polega na zaciągnięciu nowego kredytu w innym banku na spłatę obecnego zobowiązania. Refinansowanie daje możliwość negocjowania zupełnie nowych warunków (np. niższej marży, innego okresu spłaty) i może być połączone ze zmianą waluty na PLN. Jest to alternatywa, jeśli Twój obecny bank nie oferuje satysfakcjonujących warunków przewalutowania lub jeśli znalazłeś znacznie lepszą ofertę na rynku. Wiąże się to jednak z koniecznością przejścia przez cały proces wnioskowania o nowy kredyt hipoteczny.
• Konsolidacja kredytów – Jeśli oprócz kredytu walutowego posiadasz inne zobowiązania (kredyty gotówkowe, karty kredytowe, limity w koncie), możesz rozważyć ich połączenie w jeden większy kredyt konsolidacyjny, zazwyczaj w PLN. Taki kredyt często ma dłuższy okres spłaty, co może obniżyć sumę miesięcznych rat, ale potencjalnie zwiększyć całkowity koszt zadłużenia. Konsolidacja może "wchłonąć" problematyczny kredyt walutowy, zamieniając go na złotówki w ramach nowej struktury finansowania, często realizowanej poprzez większy kredyt gotówkowy lub dedykowany produkt konsolidacyjny. Wymaga to jednak odpowiedniej zdolności kredytowej.
• Droga sądowa (dla kredytów CHF) – Jak wspomniano wcześniej, dla posiadaczy kredytów frankowych specyficzną alternatywą jest dochodzenie swoich praw w sądzie, co może prowadzić do "odfrankowienia" lub nawet unieważnienia umowy.

Wybór odpowiedniej strategii zależy od Twoich możliwości finansowych, priorytetów (czy ważniejsza jest szybka redukcja długu, niższa rata, czy eliminacja ryzyka), a także od warunków Twojej obecnej umowy kredytowej i ofert dostępnych na rynku.

Podsumowanie: Jak świadomie podjąć decyzję o przewalutowaniu?

Decyzja o przewalutowaniu kredytu walutowego jest jedną z ważniejszych, jakie możesz podjąć w kontekście swoich finansów osobistych. Jak pokazał ten artykuł, jest to proces złożony, niosący ze sobą zarówno potencjalne korzyści, jak i ryzyka oraz koszty. Nie ma jednej, uniwersalnej odpowiedzi, czy warto to zrobić – wszystko zależy od Twojej unikalnej sytuacji.

Aby podjąć świadomą decyzję, postępuj według następujących kroków:

1. Dokładnie zrozum swoją umowę – Przeanalizuj warunki obecnego kredytu – oprocentowanie, marżę, pozostały kapitał i okres spłaty.
2. Oceń swoją sytuację – Zastanów się nad stabilnością swoich dochodów, wydatkami i tolerancją na ryzyko kursowe oraz ryzyko zmiany stóp procentowych w Polsce.
3. Uzyskaj konkretną ofertę z banku – Poproś o szczegółową symulację przewalutowania, obejmującą wszystkie koszty (spread, prowizje, opłaty) oraz nowy harmonogram spłat z nowym oprocentowaniem w PLN.
4. Porównaj koszty i korzyści – Zestaw potencjalną stabilność i eliminację ryzyka kursowego z jednorazowymi kosztami operacji i możliwym wzrostem miesięcznej raty.
5. Rozważ alternatywy – Przeanalizuj, czy nadpłata, refinansowanie lub konsolidacja nie byłyby dla Ciebie lepszym rozwiązaniem.
6. W przypadku kredytu CHF – Zgłęb temat ugód bankowych i potencjalnych korzyści oraz ryzyk związanych z drogą sądową, najlepiej konsultując się z ekspertami.
7. Nie spiesz się – Daj sobie czas na analizę. To ważna decyzja finansowa na lata.
8. Rozważ konsultację – Jeśli czujesz się niepewnie, rozważ rozmowę z niezależnym doradcą finansowym, który pomoże Ci przeanalizować Twoją sytuację i dostępne opcje (pamiętaj jednak, by wybierać doradców o transparentnym modelu wynagrodzenia).

Pamiętaj, że celem jest znalezienie rozwiązania, które zapewni Ci największą stabilność finansową i spokój ducha w perspektywie pozostałego okresu spłaty Twojego zobowiązania. Dokładna analiza i świadomy wybór to klucz do osiągnięcia tego celu.